چکیده:
کتیبه نگاری عرصه ی کاربرد خوشنویسی در
معماری بنا است. کتیبه ها از دو جنبة صورت (فرم) و محتوا مهم هستند. محتوای کتیبه‌ها،
معتبرترین اسناد تاریخ معماری است و جنبه صوری آنها که از قابلیتهای
حروف بهره میگیرد، بهزیبا شدن فضاهای
معماری منجر میشود. شناسایی قابلیت ها و ظرفیت های خط در کتیبه ها میتواند در
خلق آثار هنری امروز با هویت ایرانی و
اسلامی نیز کارامد باشد. بدین منظور
کتیبه های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) به منزله ی جامعه مورد مطالعه انتخاب شد.
چرا که کتیبه های این مجموعه تنوع فراوانی از نظر صورت و محتوا دارند و میتواند
جنبه های مختلف کتیبه نگاری را برملا کند. بنابراین هدف اصلی این پژوهش شناسایی
قابلیتهای بصری کتیبه های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) است. بررسیهای کتابخانهای و
میدانی نشان میدهد که کیفیتهای بصری و ویژگیهای حروف بهکار رفته در کتیبه ها نقش
مهمی در ایجاد تأثیرات بصری آن دارد. در این پژوهش بهروش توصیفی- تحلیلی سعی بر
آن است، کتیبه های این مجموعه ابتدا گونه شناسی
و سپس جنبه ساختاری آنها بر اساس قواعد بصری مورد مداقه قرارگیرد. نتایج این
پژوهش، نشاندهنده آن است که چگونگی استفاده از کیفیت های بصری نظیر: آهنگ بصری،
تعادل، تباین، ترکیب بندی و تناسب، مؤثرترین ویژگیهای بصری این کتیبه ها است.
واژگان کلیدی: کتیب هنگاری، ویژگیهای
بصری، آهنگ بصری، تباین، ترکیببندی، تناسب، گونه شناسی.
فهرست مطالب
مقدمه............................................................................................................................ 1
فصل اول: کلیات پژوهش
1– 1 بیان مسأله............................................................................................................. 4
1 – 2 اهداف پژوهش..................................................................................................... 5
1– 2 - 1 هدف اصلی.................................................................................................. 5
1– 2 - 2 هدف فرعی ................................................................................................. 5
1 – 3 اهمّیّت و ضرورت تحقیق ...................................................................................... 5
1 – 4 سوالات تحقیق..................................................................................................... 6
1– 4 - 1 سوال اصلی................................................................................................... 6
1 – 4 - 2
سوالات فرعی ............................................................................................ 7
1 – 5 پیشینه تحقیق........................................................................................................ 7
1 – 6 روش و ابزارگردآوری اطلاعات............................................................................. 10
1 – 7 روش انجام تحقیق ............................................................................................... 10
1 – 8
روش تحلیل اطلاعات ......................................................................................... 10
1 – 9
تاریخچه............................................................................................................... 11
1 – 9 - 1 مجموعه زیارتی امام رضا (ع)......................................................................... 11
1 – 9 - 2 تاریخچه حرم امام رضا (ع) از آغاز تا پیش از حمله مغول................................. 11
1 – 9 - 3 مجموعه امام رضا (ع) در دوره مغول............................................................... 14
1 – 9 – 4 مجموعه امام رضا (ع) در دوره
تیموری........................................................... 14
1 – 9 – 4– 1 صحن عتیق......................................................................................... 15
1 – 9 – 4 – 2 مدارس احداثی در مجموعه امام
رضا (ع).............................................. 15
1 – 9 – 4 – 3 رواقها.............................................................................................. 17
1 – 9 – 4 – 4 مسجد گوهرشاد ................................................................................. 17
1 – 9 – 5 مجموعه امام رضا (ع) در دوره صفویه............................................................ 18
1 – 9 – 5 – 1 صحن عتیق........................................................................................ 19
1 – 9 – 5– 2 گنبد مطهر ......................................................................................... 20
1 – 9 – 5 – 3 رواقها............................................................................................. 20
1 – 9 – 5 – 4 مدارس احداثی در مجموعه امام
رضا (ع) ............................................. 21
1 – 9 –
6 مجموعه امام رضا (ع) در دوره
افشاریه تا دوره قاجاریه ................................ 21
1 – 9 –
7 مجموعه امام رضا (ع) در دوره قاجاریه ......................................................... 22
1 – 9 –
7 – 1 صحن نو........................................................................................... 23
1 – 9 –
7 – 2 مدرسه علینقی میرزا ........................................................................... 24
1 – 9 –
7 – 3 رواقها............................................................................................. 24
1 – 9–
8 مجموعه امام رضا (ع) در دوره پهلوی ............................................................ 25
1 – 9 –
8 – 1 رواقها ............................................................................................ 25
1 – 9 –
8 – 2 کتابخانه آستانقدس ......................................................................... 28
1 – 9 –
8 – 3 موزه و صحن موزه ........................................................................... 28
1 – 9–
9 مجموعه امام رضا (ع) در دوره انقلاب اسلامی................................................. 29
1 – 9 –
9 – 1 صحنها............................................................................................ 29
1 – 9 –
9 – 2 رواق دارالولایه.................................................................................. 33
1 – 9 –
9 – 3 دانشگاه علوم اسلامی رضوی .............................................................. 33
1 – 10 تعاریف ............................................................................................................ 33
1 – 10- 1 وجه تسمیه کتیبه.......................................................................................... 33
1 – 10 - 2 کتیبه نگاری .............................................................................................. 34
1 – 10 - 2 - 1 خط کوفی ....................................................................................... 35
1 – 10 – 2 – 1- 1 کوفی تزیینی ............................................................................... 35
1 – 10 – 2 – 1- 2 کوفی بنایی................................................................................. 36
1 – 10 - 2 - 2 خط محقق........................................................................................ 37
1 – 10 - 2 - 3 خط ثلث........................................................................................... 37
1 – 10 - 2 - 4 خط نسخ.......................................................................................... 38
1 – 10 - 2 - 5 خط تعلیق......................................................................................... 39
1 – 10 - 2 – 6 خط نستعلیق...................................................................................... 40
1 – 10 - 3 مفاهیم بصری ............................................................................................ 41
1 – 10 – 3 - 1 آهنگ بصری .................................................................................. 41
1 – 10 – 3 - 2 تعادل............................................................................................... 42
1 – 10 – 3 - 3 تباین................................................................................................ 43
1 – 10 – 3 – 4 ترکیب بندی .................................................................................... 43
1 – 10 – 3 – 4 – 1 ترکیب عمودی ......................................................................... 43
1 – 10 – 3 – 4 – 2 ترکیب متقاطع............................................................................ 44
1 – 10 – 3 – 4 – 3 ترکیب مثلث ............................................................................. 44
1 – 10 – 3 – 4 – 4 ترکیب اریب ............................................................................. 44
1 – 10 – 3 – 4 – 5 ترکیب دایره.............................................................................. 44
1 – 10 – 3 – 4 – 6 تناسب ..................................................................................... 45
فصل دوم: گونه شناسی کتیبه ها
2 – 1 مقدمه ................................................................................................................. 47
2 – 2 دسته بندی کتیبه ها................................................................................................. 48
2 – 2 - 1 دسته بندی محتوایی ...................................................................................... 50
2 – 2 -1 - 1 کتیبه های مذهبی .................................................................................. 50
2 –
2 -1 – 1 - 1 آیات قرآنی ................................................................................. 51
2 – 2 -1 – 1 - 2 احادیث......................................................................................... 52
2 – 2 -1 – 1 - 3 ادعیه و تذکره ها ............................................................................ 53
2 – 2 -1 – 1 – 4 ابیات شعر .................................................................................... 55
2 – 2 -1 - 2 کتیبه های احداثیه ................................................................................. 55
2 – 2 -1 - 3 کتیبه های مذهبی – احداثیه................................................................... 57
2 – 2 - 2 دسته بندی براساس خط................................................................................. 57
2 – 2 - 2 – 1 کاربرد خط کوفی در کتیبهنگاری ........................................................ 59
2 – 2 - 2 – 1 - 1خط کوفی ساده ............................................................................ 59
2 – 2 - 2 – 1 – 2 خط کوفیتزیینی ......................................................................... 60
2 – 2 - 2 – 1 – 3 کوفی بنایی (معقلی) ..................................................................... 60
2 – 2 - 2 – 2 کاربرد خط ثلث درکتیبه نگاری ............................................................ 61
2 – 2 - 2 – 3 کاربرد خط نستعلیق درکتیبه نگاری
....................................................... 65
2 – 2 - 3 دسته بندی براساس قالب و شکل کلی ............................................................. 68
2 – 2 - 3
- 1 کتیبه های طوماری............................................................................... 69
2 – 2 - 3
- 2 قاببندی ها ....................................................................................... 72
2 – 2 - 3
- 3 الواح کتیبه ای..................................................................................... 74
2 – 2 - 3
- 3 – 1 الواح ترنجی ............................................................................... 75
2 – 2 - 3
- 3 – 2 الواح شمسهای (مدور)................................................................. 77
2 – 2 - 3
- 3 – 3 الواح هندسی .............................................................................. 78
2 – 2 – 4 ترکیب خط درکتیبه .................................................................................... 80
2 – 2 – 4 – 1 کتیبه های تکسطری............................................................................. 80
2 – 2 – 4 – 2 کتیبه های طوماری دوطبقه و سه طبقه
.................................................... 82
2 – 2 – 4 – 3 کتیبه های طوماری مادر و بچه ............................................................... 84
2 – 2 – 4 – 4 کتیبه هایکمربندی ................................................................................ 86
2 – 2 – 5 مصالح مورد استفاده در کتیبه ها .................................................................. 87
2 – 2 – 5 – 1 آجرکاری ......................................................................................... 88
2 – 2 – 5 – 2 سنگ ............................................................................................... 90
2 – 2 – 5 – 3 گچ................................................................................................... 92
2 – 2 – 5 – 4 کاشی .............................................................................................. 93
2 – 2 – 5 – 4 – 1 کاشی معرق............................................................................... 94
2 – 2 – 5 – 4 – 2 کاشی هفت رنگ......................................................................... 95
2 – 2 – 5 – 4 – 3 کاشی زیررنگی .......................................................................... 97
2 – 2 – 5 – 4 – 4 کاشی زرینفام............................................................................. 98
2 – 2 – 5 – 4 – 5 کاشی معقلی ............................................................................... 99
2 – 2 – 5 – 5 تزیینات چوبی.................................................................................... 100
2 – 2 – 5 – 6 آیینه کاری......................................................................................... 101
2 – 2 – 5 – 7 فلزکاری ........................................................................................... 102
2 – 2 – 6 رنگ در کتیبه ها ....................................................................................... 103
2 – 3 جمعبندی............................................................................................................ 105
فصل سوم: تحلیل ساختاری
کتیبه ها
3 – 1 مقدمه ................................................................................................................. 107
3 – 2 بررسی کیفیات بصری در کتیبه ها ........................................................................ 108
3 – 2 - 1 آهنگ بصری ............................................................................................. 108
3 – 2 - 2 تعادل ......................................................................................................... 112
3 – 2 - 3 تباین........................................................................................................... 116
3 – 2 – 4
ترکیببندی .............................................................................................. 119
3 – 2 - 5 تناسب ....................................................................................................... 125
3 – 3
مختصری درباره ویژگیهای حروف ..................................................................... 128
3 – 4 کرسی................................................................................................................. 139
3 – 5 جمعبندی .......................................................................................................... 142
فصل چهارم: نتیجه گیری
4 – 1 بحث .................................................................................................................. 144
4 – 2 نتیجه .................................................................................................................. 146
4 – 3 پیشنهادات .......................................................................................................... 151
طرح عملی
معرفی .......................................................................................................................... 154
مشخصات فنی .............................................................................................................. 154
فهرست منابع ................................................................................................................ 156
پیوست مطالب ............................................................................................................ 165
پرداخت با کلیه کارتهای عضو شتاب امکان پذیر است.
